Ζαν Μορεάς, Μανιφέστο του συμβολισμού

Όπως όλες οι τέχνες, η λογοτεχνία εξελίσσεται: εξέλιξη κυκλική με παλινδρομήσεις αυστηρά καθορισμένες που περιπλέκονται από ποικίλες τροποποιήσεις, τις οποίες επιφέρουν το πέρασμα του χρόνου και οι αναστατώσεις των χωρών. Θα ήταν περιττό να παρατηρήσουμε πως κάθε καινούρια εξελικτική φάση της τέχνης αντιστοιχεί ακριβώς στο έσχατο γήρας, στο αναπόφευκτο τέλος της αμέσως προηγούμενης σχολής. Δυο παραδείγματα αρκούν: ο Ronsard θριαμβεύει πάνω στην αδυναμία των τελευταίο μιμητών του Marot, ο ρομαντισμός ξεδιπλώνει τα λάβαρά του πάνω στα κλασσικά ερείπια, που τα φυλάγουν άσκημα οι Baour Lormian και Etienne de Jouy. Το γεγονός αυτό οφείλεται στο ότι κάθε εκδήλωση της τέχνης φτάνει μοιραία στην πτώχευση και στη φθορά. Τότε, από αντιγραφή σε αντιγραφή, από μίμηση σε μίμηση, ό,τι ήταν γεμάτο σφρίγος και φρεσκάδα αποξηραίνεται και ζαρώνει ό,τι ήταν νέο και αυθόρμητο γίνεται χυδαίο και κοινότοπο.

Έτσι ο ρομαντισμός, αφού σήμανε τα θορυβώδη εγερτήρια της επανάστασης, αφού γνώρισε τις μέρες δόξας του και τις μάχες του, έχασε τη δύναμη και τη γοητεία του, απαρνήθηκε την ηρωική του τόλμη, έγινε συνετός, σκεπτικιστής, και υπέρμαχος της κοινής λογικής. Στην έντιμη και πενιχρή απόπειρα των Παρνασσιστών, θα ελπίσει σε απατηλές ανανεώσεις, έπειτα τελικά, ίδιος με παλίμπαιδα μονάρχη, θα αφεθεί να καταλυθεί από το νατουραλισμό στον οποίον μπορεί κανείς να αποδώσει μόνο στα σοβαρά, μιαν αξία δικαιολογημένης διαμαρτυρίας, πολύ κακότεχνης όμως, ενάντια στις αηδίες, μερικών μυθιστοριογράφων που ήταν τότε στη μόδα.

Μια νέα εκδήλωση τέχνης λοιπόν αναμενόταν, που ήταν αναγκαία και αναπόφευκτη. Αυτή η από καιρό εκκολαπτόμενη εκδήλωση, βγήκε σε φως. Και όλοι οι ανώνυμοι αστεϊσμοί των φαιδρών του Τύπου, όλες οι ανησυχίες των βαρύγδουπων κριτικών, όλη η δυσθυμία του έκπληκτου πλήθους μες στο νωθρό πετσί τους επιβεβαιώνουν κάθε μέρα και πιο πολύ τη ζωντάνια της τωρινής εξέλιξης των γαλλικών γραμμάτων, την εξέλιξη που, βιαστικοί δικαστές, χαρακτήρισαν, από μια ανεξήγητη αντινομία, σαν παρακμή. Σημειώστε όμως πως οι παρακμιακές λογοτεχνίες αποκαλύπτονται ουσιαστικά ευτελείς, ασαφείς, θεοφοβούμενες και δουλικές: όλες οι τραγωδίες του Voltaire, π.χ., χαρακτηρίζονται απ’αυτά τα στολίδια της παρακμής. Και σε τι μπορεί να ψάξει κανείς, να ψάξει τη νέα σχολή; Για την κατάχρηση του πομπώδους ύφους, την παράξενη μεταφορά, για ένα νέο λεξιλόγιο όπου οι αρμονίες συνδυάζονται με τα χρώματα και τις γραμμές: χαρακτηριστικά κάθε αναγέννησης.

Προτείναμε ήδη την επωνυμία Συμβολισμός σαν τη μόνη ικανή να προσδιορίσει ορθά την τωρινή τάση του δημιουργικού πνεύματος στην τέχνη. Αυτή η επωνυμία μπορεί να διατηρηθεί.

Ειπώθηκε, στην αρχή αυτού του άρθρου, πως οι εξελίξεις στην τέχνη προσφέρουν ένα χαρακτήρα κυκλικό που περιπλέκεται πολύ από διχογνωμίες. Έτσι, για να παρακολουθήσουμε την ακριβή γενεαλογία της νέας σχολής, θα πρέπει να ανατρέξουμε μέχρι κάποια ποιήματα του Αlfred de Vigny, μέχρι τον Shakespeare, μέχρι του μυστικούς και πιο μακριά ακόμη. Αυτό το ζήτημα θα απαιτούσε ένα τόμο με σχόλια. Ας πούμε λοιπόν πως ο Charles Baudelaire θα πρέπει να θεωρείται ως ο πραγματικός πρόδρομος του παρόντος κινήματος. Ο κ. Stephane Mallarme, ο προικισμένος με την αίσθηση του μυστηρίου και του ανείπωτου, ο κ. Paul Verlaine που έσπασε, προς δόξαν του, τα σκληρά δεσμά του στλιχου που τα γοητευτικά χέρια του κ. Theodore de Banville είχαν προηγουμένως απαλύνει. Όμως η Supreme Enchantment (Υπέρτατη Μαγεία) δεν συμπληρώθηκε ακόμη: ένα πεισματικό και ζηλότυπο έργο εκλιπαρεί τους νεοφώτιστους.

***

Εχθρική απέναντι στη διδασκαλία, στην κομπορρημοσύνη, στην ψεύτικη ευαισθησία, στην αντικειμενική περιγραφή, η συμβολιστική ποίηση επιδιώκει: να ντύσει την Ιδέα με μια αισθητική μορφή, που, υπηρετώντας την έκφραση της Ιδέας, θα μένει υποκείμενη σε κείνη. Η Ιδέα, με τη σειρά της, δεν πρέπει να στερηθεί με κανένα τρόπο τις πολυτελείς επενδύσεις των εξωτερικών αναλογιών. Γιατί ο ουσιώδης χαρακτήρας της τέχνης του συμβολισμού συνίσταται στο να μην πηγαίνεις ποτέ μέχρι την σύλληψη της Ιδέας καθαυτής. Έτσι, σ’αυτή την τέχνη, οι πίνακες της φύσης, οι πράξεις των ανθρώπων, όλα τα συγκεκριμένα φαινόμενα δεν θα μπορούσαν να εκδηλωθούν αυτά καθαυτά: πρόκειται εδώ για αισθητά φαινόμενα πρρορισμένα να αναπαραστήσουν τις εσωτερικές τους σχέσεις με αρχέτυπες Ιδέες,

Η κατηγορία της σκοτεινότητας που εκτοξεύεται ενάντια σε μια τέτοια αισθητική από ευκαιριακούς αναγνώστες δεν μας εκπλήσσει καθόλου. Αλλά τι να γίνει; Τα Πυθικά του Πίνδαρου, o Άμλετ του Shakespeare, η Vita Nuova (Καινούρια ζωή) του Dante, το Second Faust (Ο Δεύτερος Φάουστ) του Goethe, το Tentation de saint Antoine(ο πειρασμός του Αγίου Αντωνίου) του Flaubert δεν κατηγορήθηκαν για αμφιλογία;

Για την ακριβή ερμηνεία της σύνθεσης του, ο συμβολισμός χρειάζεται ένα στυλ αρχέτυπο και σύνθετο: αμόλυντες λέξεις, η περίοδος που υποστηρίζεται να εναλλάσσεται με την περίοδο των κυματοειδών εξασθενήσεων, οι εμφαντικοί πλεονασμοί, οι μυστηριώδης ελλείψεις, η αβεβαιότητα του ανακόλουθου, κάθε πολύμορφη και τολμηρή τροπή: τέλος η καλή γλώσσα-ανακαινισμένη και εκσυγχρονισμένη-, η καλή και άφθονη και σφριγηλή γαλλική γλώσσα πριν από τους Vaugelas και τους Boileau-Despreaux, η γλώσσα του Francois Rabelais και του Phillippe de Commines, του Villon, του Ruteboeuf και τόσων άλλων ελεύθερων συγγραφέων που εξακοντίζουν την οξεία έκφραση του λόγου, όπως οι τοξότες της Θράκης τα ελικοειδή τους βέλη.

Ο ΡΥΘΜΟΣ: Η αρχαία μετρική αναζωογονημένη μια αταξία σοφά κατευθυνόμενη η αστραφτερή και σφυρηλατημένη σαν χρυσοχάλκινη ασπίδα ρίμα, πλάι στη ρίμα με τις απόκρυφες ρευστότητες ο αλεξανδρινός στοίχος με τις πολλές και κινητές παύσεις η χρήση μερικών περιττών συλλαβών.

(Εφ. «Figaro», 18 Σεπτεμβριου 1886)

μετάφραση Έκτορας Πανταζής